در میان جاذبه های گردشگری شیراز،ارگ کریمخان زند شیراز یکی از محبوب ترین هاست،این بنای زیبا که در مرکز شهر شیراز قرار دارد،یکی از زیباترین آثار دوره زند است که توسط کریمخان زند معروف به وکیل الرعایا که در سال ۱۱۸۰ هجری قمری ساخته شده است.ارگ کریمخان در سال ۱۳۵۱ در فهرست میراث ملی ایران قرار گرفت.

معرفی ارگ کریمخان شیراز

ارگ کریم خان یا زندان کریمخان یکی از جاذبه های شهر شعر و ادب است.این بنای باشکوه و زیبا در سال ۱۱۸۰ هجری قمری توسط کریمخان زند معروف به وکیل الرعایا ساخته شده است،او پس از قدرت گرفتن و انتخاب شیراز به عنوان پایگاه حکومت خود، تصمیم گرفت میدان بزرگی شبیه میدان نقش جهان اصفهان در شمال شیراز قدیم بسازد،این میدان در قدیم توپخانه نام داشت و در ضلع شمال آن دیوانخانه کریمخان،که در جنوب غربی آن باغ و در غرب میدان ارگ و اندرونی بود.

ارگ کریمخانی در دوره قاجار دارالحکومه حاکمان محلی بود

ارگ کریمخان زند شیراز در طول زمان کاربری های مختلفی به خود دیده است زمانی این ارگ محل زندگی و حکومت کریمخان بوده است،پس از فتح شیراز توسط آقا محمدخان قاجار،به دلیل دشمنی که با کریم خان داشت وی دستور تخریب برخی از بناهای کریمخان را داد،و این تصمیم منجر به تخریب تعدادی از بناهای زندیه از جمله دیوار شهر شد،خوشبختانه ساختمان ارگ از ویرانی مصون ماند و از آن به عنوان محل سکونت شاهزادگانی که از طرف دولت مرکزی به عنوان فرمانداری و استانداری فارس انتخاب می شدند.

در دوره قاجار،حاکمان و فرمانروایان بنا به ترجیحات شخصی خود مداخلات بسیاری در ارگ کریمخان زند شیراز انجام دادند در میان آنها شروع به ایجاد یک سری عمارت در حیاط مرکزی کردند که با معماری ارگ همخوان نبود،همچنمین نقاشی های دوره زندیه را نیز می پوشاندند،و بنا به سلیقه خود تزئینات دیگری می ساختند،و چون از آنجایی که گچ روی لایه‌ های قبلی گچ قرار نمی‌گرفت،با تیشه سطح دیوار راخراشیدند و تغییرات زیادی در آن ایجاد کردند.

ارگ کریمخانی در دوره پهلوی به زندان شهربانی تبدیل شد

قلعه کریمخانی در دوره پهلوی سرنوشت دیگری داشت و در سال 1310 با ساخت مرکز شهربانی به زندان شهربانی تبدیل شد که این باعث آسیب زیادی شد.برای اسکان زندانیان،تالارها را دو طبقه کردند،و هرکدام آنها به چهار تا ۶ سلول تبدیل شد،سطح نقاشی های دوران قاجار را با گچ می پوشاندند،و برحسب نیاز گرما زای و آتش سطح اتاق را با لایه ای از دوده می پوشاندند،و در مقابل ارسی ها دیواری به ضخامت 50 سانتی متر کشیده شد.در سال 1350 ارگ در اختیار وزارت فرهنگ و هنر وقت قرار گرفت و محل تحویل دفتر فنی حفاظت آثار باستانی شد،در حال حاضر تحت نظارت وزارت میراث فرهنگی به عنوان موزه بزرگ فارس شناخته می شود.

ساعت بازدید از ارگ کریمخان در 6 ماهه اول سال از ساعت 8:30 صبح تا 21 و در 6 ماه دوم سال 7:30 صبح تا 20:30 می باشد.

ارگ کریمخان شامل دو بخش نظامی و مسکونی است

پلان ارگ کریمخان زند شیراز مستطیلی شکل است و از دو قسمت نظامی و مسکونی تشکیل شده است،مساحت این ارگ سیزده هزار متر مربع و زیربنای آن 4000 متر مربع است،در ساختن این بنا معماران معروف زمان نقش داشتند،و در کمترین زمان و با بهترین مصالح به پایان رسید.معماری ارگ کریم خان زند شیراز به شیوه اصفهانی و معماری درونگرا است،نمای بیرونی این بنا ساده و تمیز است،و در داخل آن از تزئینات ظریف و زیبایی استفاده شده است بر بالای دروازه ورودی ارگ،کاشی کاری زیبا و چشم نواز از نوع هفت رنگ وجود دارد که صحنه نبرد رستم و دیو را به تصویر می کشد و قدمت آن مربوط به دوره قاجار است.

بعد از ورودی، هشتی است که از طریق آن وارد حیاط ارگ می شوید،قسمت مسکونی ارگ کریمخان زند سیراز شامل سه جبهه شمالی،جنوبی و غربی است هر ضلع دارای یک ایوان ستون دار با دو عدد ستون سنگی است،در دوره قاجار،ستون‌های اصلی ایوان جنوبی و غربی حذف و ستون‌ های چوبی با تزئینات مارپیچ جایگزین شدند،در دو طرف هر ایوان و بین تالارها دو راهرو،دو طبقه و 6 اتاق وجود دارد.

در تالار های ارگ کریم خان زند شیراز ارسی کار کرده اند،ارسی به پنجره های چوبی اطلاق می شود که از شیشه های رنگی استفاده شده و به صورت عمودی باز و بسته می شوند.سقف تالار به صورت دو پوش ساخته شده و سقف کاذب دوم با فاصله‌ نسبت به سقف اصلی درست شده است،سقف داخلی با گچ بری‌های طاق‌دار است و با نقاشی‌ها و تذهیب‌ های بسیار زیبایی که از نقاشی‌های دوران صفویه الگو برداری شده است تزیین شده است،در طراحی این نقاشی ها از موادی مثل،گل اخرا ،طلا،جیوه،زعفران و سایر مواد معدنی استفاده شده است در شمال ارگ کریم خان،حیاط خلوت به‌ همراه چند اطاق کوچک جداگانه که از بقیه اتاق های ارگ جدا شده است در چهار گوشه بنا، در کنار برج ها،چهار حیاط خلوت با حوضی در مرکز آن قرار دارد که احتمالاً کاربردهای آن سرویس دهی و آشپزخانه بوده است.

در قسمت جنوب شرقی ارگ کریم خان زند شیراز حمامی از دوره زندیه همچنان پابرجاست،رختکن حمام ارگ کریمخان هشت ضلعی است،سقف رختکن از یک عرق چین آجری ساده است که در گوشه‌های آن ترنج‌ های آهک‌ بری زیبایی به چشم می خورد،جالب ترین قسمت این حمام را چهار ستون سنگی یکپارچه می دانند،که در داخل گرمخانه قرار دارند و تزئینات بسیار جالبی بر روی آنها انجام شده است،در کف حمام دالان‌هایی است که در اصطلاح به آن‌ها گربه‌ رو می‌گوییم،گربه‌رو ها انتقال حرارت و دوده های داخل تون از گرمخانه به دودکش ها برای خروج آن‌ها را انجام می دهند.علاوه بر این،در این فرآیند،کف حمام نیز گرم می شود.

دیوار بلند ارگ کریم خان شیراز

امنیت ارگ کریم خان زند شیراز را برج ها،بارو و خندقی تامین می‌کرد که اطراف آن حفرشده بود.دیوار های این ارگ با اجر های ساده و بدون تزیین بناشده است،ارتفاع دیوار 12 متر است که در پایه 3 متر و در بالا 2.8 متر ضخامت دارد.