تخت جمشید شیراز نماد عظمت ایران باستان و یکی از مکان های دیدنی شیراز است شاید بتوان منطقه تخت جمشید و بناهای به جا مانده در آن را یکی از مهم ترین اسناد تاریخ تمدن جهان دانست به همین دلیل است که دانشمندان و باستان شناسان برجسته از سراسر جهان برای بازدید از تخت جمشید به ایران سفر می کنند.تخت جمشید یادگاری از پادشاهان هخامنشی ایران از ۲۵۰۰ سال پیش است با توجه به عظمت امپراتوری هخامنشی در ایران باستان که بخش مهمی از شرق جهان را شامل می شد می توان شکوه مقر این پادشاهان را در تخت جمشید متصور شد آنچه توجه جهانیان را به تخت جمشید جلب می کند فقط تاریخ این شهر باستانی نیست باستان شناسان با مطالعه دقیق کتیبه ها و آثاری که از این منطقه به دست آمده به تمدن پیشرفته ایران باستان پی برده اند قوانین اجتماعی عصر هخامنشی نیز بسیاری از تاریخ دوستان را شگفت زده کرده است.اگر علاقه مند به آشنایی با تمدن باستانی آریایی هستید یا می خواهید درباره تخت جمشید بیشتر بدانید،در این مقاله با شیرازی شو همراه باشید.
معرفی تخت جمشید شیراز
تخت جمشید شیراز را به عنوان نماد تمدن ایرانی ایرانزمین میشناسند تخت جمشید در نزدیکی مرودشت شیراز قرار دارد این مجموعه شکوه معماری کاخ پادشاهان از ایران باستان را به نمایش می گذارد پادشاهان هخامنشی در اوج قدرت خود،کاخ های سنگی در دامنه کوه و نزدیک شهر شیراز ساختند و تصویر روشنی از گستردگی حکومت خود برای آیندگان به جا گذاشتند تخت جمشید در سراسر جهان با نام پرسپولیس که یک نام یونانی است شناخته می شود ستونها،سرستونها،کتیبهها،کاخ ها نقش برجسته ها و دروازههای به جای مانده در محوطه تخت جمشید از معروفترین آثار تمدن در جهان هستند محوطه تخت جمشید نام دیگر آن سرزمین پارسه میباشد در طول سال گردشگران زیادی را از سراسر جهان به شیراز جذب می کند ساختن بنای تخت جمشید شیراز،از قدیمی ترین شهرهای ایران،در حدود ۲۵ قرن پیش و در دامنه کوههای رحمت،توسط داریوش هخامنشی آغاز شده و در امر ساخت بنای تخت جمشید معماران و هنرمندان بسیاری شرکت کرده و این بناهای بزرگ توسط کارگران زن و مرد ساخته شده،اما آنچه بر ارزش تخت جمشید در تاریخ می افزاید،رفتار پادشاهان هخامنشی با کارگران است که در ایران باستان به آنها دستمزد و مزایایی متناسب با کار کارگران می پرداختند بنا بر اطلاعات موجود در متن،ساخت تخت جمشید حدود 120 سال به طول انجامید.
تاریخچه تخت جمشید
ساخت بناها در تخت جمشید شیراز به سال 518 قبل از میلاد یعنی بیش از 2500 سال پیش برمی گردد داریوش اول که سومین پادشاه هخامنشی بود،دستور ساخت کاخی بزرگ در کوه های اطراف مرودشت را صادر کرد اما مراحل ساخت قلعه و مجسمه در تخت جمشید طولانی شد و در دوره پادشاهان بعدی ادامه یافت هر یک از کاخ های کنونی تخت جمشید در زمان یکی از پادشاهان هخامنشی ساخته شده است عظمت و زیبایی تخت جمشید امروزه همچنان طراحان و مهندسان را شگفت زده کرده است،تا جایی که فکر نمی کنند ساخت چنین موزه عظیمی را در حال حاضر و با وجود امکانات زیاد ساده نمی دانند با توجه به کتیبه های به جا مانده از هخامنشیان در نقاط مختلف، هدف داریوش از ساخت این بنا را می شود به جای گذاشتن نمادی از ایران باستان مترقی دانست.
بری ساختن کاخ ها و عمارت ها کارگران سال ها به کندن کوه ها و هموار سازی سطوح کوهپایهای بودند مهمترین ماده در ساخت بنای کاخها سنگ بود که در انواع مختلف با مقاومتهای مختلف استفاده میشد تراش سنگ ها و صیقل دادن آنها به قطعات بزرگ و حمل آنها به ارتفاع از جالب ترین جنبه های کاخ سازی است که توجه مهندسان،معماران و طراحان امروزی را به خود جلب می کند ساخت کاخ ها و بناهای تخت جمشید در زمان داریوش اول آغاز شد و تا پایان دوره هخامنشی ادامه داشت ساخت و تکمیل کاخ تخت جمشید تا پایان دوره هخامنشی ادامه داشت اما بسیاری از بخشهای این بناها در زمان داریوش اول،خشایار شاه و اردشیر اول ساخته و تزیین شدهاند
با توجه به آسیب های متعددی که در سال های اخیر به بناهای تخت جمشید وارد شده، این محوطه بارها بازسازی شده است. در سال 1309 تخت جمشید زیر نظر یک تیم باستان شناسی آمریکایی بازسازی شد و طی عملیات خاک برداری کتیبه خشایارشاه کشف شد که نشان دهنده هویت کاخ ملکه خشایارشاه بود.چند سال بعد، در سال 1314، یک گروه آلمانی کار بازسازی بخشی از کتیبهها و استحکام بنای کاخها و ستونهای کاخ آپادانا انجام شد.
روند مرمت تا سال 1319 ادامه یافت و آثار و کتیبههای زیادی در این منطقه یافت شد. بیشتر این آثار در موزه تخت جمشید و برخی از آثار یافت شده در موزه ملی ایران نگهداری می شوند.متأسفانه بیشتر آثار از کشور خارج شد و در موزه ها و کتابخانه های اروپا و آمریکا گذاشته شد.. در سال های اخیر تلاش هایی برای حفظ هر چه بیشتر محوطه تخت جمشید و آثار باستانی آن صورت گرفته و مرمت بخش های مختلف آن همچنان ادامه دارد.
تخت جمشید قبل از ویرانی
شکوه “تخت جمشید شیراز” تا حمله اسکندر مقدونی به ایران پابرجا بود در سال 334 قبل از میلاد اسکندر مقدونی با سپاهیان خود به ایران حمله کرد و پس از رسیدن به مقر پادشاهی هخامنشی خانه ها را غارت کرد و میراث تخت جمشید را اتش زد نفرت اسکندر از پادشاهان قدرتمند هخامنشی باعث شد اسکندر کاخ خشایارشاه را به آتش بکشد اما آتش به جاهای دیگر سرایت کرد و قسمت بزرگی از تخت جمشید را ویران کرد.
قبل از ویرانی تخت جمشید،کاخها و عمارتهای هخامنشیان به علت قرار داشتن در بهترین نقاط ایران در پای کوه رحمت یا مهر که میترا نیز خوانده میشد بسیار خوش نما بوده و چشمانداز زیبایی به درهها و جلگههای اطراف داشته است داخل تخت جمشید شیراز محوطه ای شبیه به شهرک میباشد و حد فاصل بین کاخها را خیابان کشی کرده بودند طراحی داخلی تخت جمشید با توجه به استانداردهای فعلی بسیار پیشرفته است و در تقسیمبندی محلههای داخلی نظم و طراحی مدرن به چشم می خورد کاخ های تخت جمشید کاربری های مختلفی داشتند و هر کدام برای مراسم و جشن های مختلف مورد استفاده قرار می گرفتند.
سیستم آب و فاضلاب تخت جمشید یکی از جالب ترین نکات معماری است بین خیابانها آبراههها طوری حفاری شده بودند که آب باران و آبهای جاری در آنها روان و از داخل کانالها در مسیر مشخص هدایت می شد به طور کلی معماری کاخ،دکوراسیون داخلی،محوطه سازی تخت جمشید سبک شهرسازی جداسازی مناطق مسکونی از سکونتگاه شاهی و طراحی تخت جمشید شیراز بر اساس استانداردهای امروزی و پس از گذشت بیش از 2500 سال سند پرافتخار ایران باستان می باشد
قدمت تخت جمشید
بناهای تخت جمشید بیش از 2500 سال قدمت دارند آثار تاریخی به جا مانده از ایلامی ها و و حکومتهای اولیه در ایران باستان یافت شده است با این حال،تخت جمشید را به دلیل وسعت و شکوهی که دارد میتوان یکی از مهمترین عجایب ایران و چشمگیرترین اثر تاریخی از دوران باستان در این کشور بدانیم.تخت جمشید در سراسر جهان شهرت دارد و بسیاری از موزههای معروف در سراسر جهان نمونههایی از آثار پیدا شده در تخت جمشید را در خود جای دادهاند تخت جمشید اگرچه در ایران قرار دارد،از لحاظ ظرفیت های برجسته تاریخی و آثاری از کهن ترین تمدن های تاریخی،گنجینه ای بزرگ برای مردم سراسر جهان به شمار می رود بدین ترتیب نام تخت جمشید به عنوان دومین اثر تاریخی و فرهنگی ایران در سال 1979در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
تخت جمشید به عنوان یکی از برجستهترین آثار تاریخی جهان شناخته میشود و نمونههایی از آثار کشف شده آن در موزههای مشهور سراسر دنیا نگهداری میشوند با اینکه این مجموعه در ایران واقع شده اما به دلیل اهمیت تاریخی و نمادهای تمدنی که در خود جای داده ارزش جهانی دارد و به عنوان میراثی مشترک برای بشریت به حساب میآید در سال ۱۹۷۹ میلادی،تخت جمشید به عنوان دومین اثر فرهنگی و تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
تخت جمشید کجاست؟
تخت جمشید در منطقهای با آب و هوای دلپذیر در نزدیکی مرودشت شیراز،استان فارس واقع شده است برخلاف بخشهای وسیعی از استان فارس که آب و هوای گرم دارند،این منطقه به دلیل موقعیت کوهستانی خود از هوای خنک و معتدل برخوردار است تخت جمشید در میان کوههای اطراف و روستاهای فیروزی،کناره قرار دارد و از نظر جغرافیایی و اقلیمی موقعیتی ویژه دارد.
منطقه باستانی تخت جمشید در شمال شرقی شیراز و مرودشت،استان فارس،واقع شده است فاصله شیراز تا تخت جمشید حدود ۷۰ کیلومتر و مرودشت در ۱۱ کیلومتری جنوب غربی این محوطه قرار دارد برای رسیدن به تخت جمشید،مسیرهای مختلفی وجود دارد که بسته به محل سکونت شما میتوانید بهترین گزینه را انتخاب کنید.
اگر از شمال وارد استان فارس میشوید،نیازی به رفتن به شیراز نیست از شهر آباده وارد بزرگراه آباده-صفاشهر شوید و با عبور از صفاشهر و سعادتشهر،به بزرگراه مرودشت میرسید پس از گذشتن از روستاهای هشتیجان و اصطخر، خروجی تخت جمشید را خواهید دید وارد زیرگذر شوید و پس از حدود پنج کیلومتر به ورودی مجموعه تخت جمشید میرسید.
اگر از شیراز به سمت تخت جمشید حرکت میکنید،از خروجی شمال شیراز به سمت مرودشت بروید بعد از عبور از مرودشت و ورود به بزرگراه مرودشت-سعادتشهر،به خروجی تخت جمشید خواهید رسید این مسیر به ورودی محوطه باستانی تخت جمشید منتهی میشود.
توصیه میشود از بازدید در روزهای تعطیل و شلوغ پرهیز کنید تا دچار ترافیک نشوید.
آدرس مجموعه تخت جمشید: استان فارس،مرودشت،۱۱ کیلومتری شمال شرقی مرودشت،مجموعه تاریخی باستانی تخت جمشید.
اطلاعات تخت جمشید
در ایام تعطیلات نوروز و سایر تعطیلات رسمی،تخت جمشید یکی از شلوغترین مقاصد گردشگری است ترافیک سنگین در ورودی مجموعه و ازدحام بازدیدکنندگان در محوطه و موزه میتواند تجربه بازدید را تحت تأثیر قرار دهد بنابراین،اگر به دنبال بازدیدی آرامتر هستید،بهتر است روزهای میانه هفته و غیر تعطیل را انتخاب کنید.
در سالهای اخیر،برنامههای نور و صدا در تخت جمشید در زمان غروب خورشید برگزار میشود این نمایشها معمولاً در ایام پرتردد و مناسبتهای خاص اجرا میشوند با استعلام قبلی از مجموعه میتوانید از زمان دقیق برگزاری این برنامه مطلع شوید.
بازدید از تخت جمشید در تمام طول سال ممکن است،به جز روزهای تعطیل مذهبی،سیزدهم فروردین و برخی مناسبتهای خاص که در سایت رسمی مجموعه اطلاعرسانی میشود برای بازدید از موزه تخت جمشید و شرکت در برنامههای نور و صدا باید بلیط جداگانه خریداری کنید.
ساعات بازدید: ۸ صبح تا ۵ بعدازظهر
ساعت نمایش نور و صدا: ۸:۳۰ شب، بلیط یک ساعت قبل از اجرا قابل تهیه است.
هزینه بلیط:
- مجموعه تخت جمشید: 40.000 تومان برای گردشگران داخلی
بهترین زمان سفر به تخت جمشید
بازدید از تخت جمشید در فصلهای گرم،به دلیل گستردگی فضای باز و تابش مستقیم آفتاب،میتواند چالشبرانگیز باشد به همین دلیل،بهترین زمان برای سفر به این مجموعه تاریخی نیمه دوم سال تا اواخر فروردین است اگر در فصلهای گرم به تخت جمشید میروید بهتر است ساعات اولیه صبح یا عصر را برای بازدید انتخاب کنید زمانی که هوا خنکتر است.
در فصلهای سرد بهویژه بعد از غروب آفتاب هوای محوطه تخت جمشید بهطور قابلتوجهی سرد میشود بنابراین حتماً لباسهای گرم به همراه داشته باشید همچنین روزهای ابری برای بازدید بسیار مناسب هستند زیرا از تابش مستقیم خورشید خبری نیست برای راحتی بیشتر در طول بازدید کلاه و عینک آفتابی را نیز فراموش نکنید تا از تابش آفتاب در مواقعی که هوا روشن است در امان باشید.
سنگ تراشی ها و نقوش برجسته تخت جمشید
از برجستهترین آثار کشفشده در تخت جمشید،میتوان به سنگنوشتهها و نقشبرجستههایی اشاره کرد که در نقاط مختلف کاخها و بناها حکاکی شدهاند این آثار به دلیل قدمت تاریخی از مهمترین شواهد تمدنهای اولیه بهشمار میروند و دانشمندان و پژوهشگران بسیاری در سراسر جهان تلاش کردهاند و همچنان در حال رمزگشایی و خواندن این کتیبهها هستند بسیاری از خطوط کتیبهها تاکنون خوانده شدهاند،اما فرآیند رمزگشایی همچنان ادامه دارد.
نقشبرجستههای تخت جمشید پیامهای مهمی را از پادشاهان هخامنشی به آیندگان منتقل میکنند این پیامها بر اتحاد،برابری اجتماعی و فرهنگ غنی ایران باستان تأکید دارندآثار باقیمانده در تخت جمشید مربوط به دوران پادشاهی داریوش اول (۵۵۲ تا ۴۸۶ پیش از میلاد)، خشایارشاه (۴۸۶ تا ۴۶۵ پیش از میلاد) و اردشیر اول (۴۶۵ تا ۴۲۵ پیش از میلاد) است در حالی که آرامگاه این پادشاهان در نقش رستم، نزدیک به تخت جمشید قرار دارد، کاخهای سکونت و حکمرانی آنها در تخت جمشید واقع شده و بسیاری از سالهای حکومت خود را در این مکان گذراندهاند.
بررسی دقیق تندیسها،سرستونها و کتیبههای این مجموعه به کارشناسان این امکان را داده است که به ابزارهای مهندسی و فنی مورد استفاده در ساخت و تزئین بناها پی ببرند در بسیاری از این آثار، از سرب آب شده و چرم برای حفاظت از آنها استفاده شده است همچنین ابزارهای ابتدایی مهندسی که در تخت جمشید یافت شدهاند، تصویری از تکنیکهای مهندسی پیشرفته آن دوران را به نمایش میگذارند.
یکی از ویژگیهای جالب توجه تندیسها و مجسمههای کشف شده در تخت جمشید،وجود آثار رنگ بر روی آنهاست با اینکه امروزه بخش زیادی از رنگهای اصلی از بین رفته، نشانههایی از استفاده سنگهای زینتی، رنگهای متنوع و تزئینات برجسته هنوز باقی است این رنگها در گذشته به محافظت از جزئیات تراشخورده این آثار کمک کردهاند همچنین، زیورآلات و تزئینات موها و چهرهها از طلا و سنگهای قیمتی ساخته شده بودند که امروزه تنها جای خالی آنها به چشم میخورد هرچند زمان دقیق حفاریها مشخص نیست،ظرافت این آثار نشان از ماهها یا حتی سالها تلاش هنرمندان سنگتراش دارد.
نقشبرجستههای تخت جمشید تقریباً در تمامی کاخهای آن مشاهده میشوند کاخهای مرکزی،جنوب،جنوب غرب و شرق تخت جمشید همگی با این نقوش تزئین شدهاند این حکاکیها بر سردرها، پلکانها، چهارچوبها و پنجرهها به چشم میخورند در بسیاری از این نقوش، پادشاهان هخامنشی در حالتهای ایستاده یا نشسته بر تخت، توسط درباریان و بزرگان مورد احترام قرار گرفتهاند.
نقوش برجسته کاخ آپادانا،بهویژه در ضلع شرقی و پلکان ورودی، نسبت به سایر قسمتها آسیب کمتری دیدهاند.در این نقوش،شاه به همراه نگهبانها، بزرگان دربار، اسبها و ارابهها به تصویر کشیده شده است همچنین صف طولانی سربازان روی پلکانها حک شدهاند بیش از ۸۰۰ نقش بر دیوارهای کاخ آپادانا مشاهده میشود این تصویر بر دیوار شمالی کاخ نیز به شکل معکوس کندهکاری شده بود که متأسفانه بهطور زیادی آسیب دیده است در بخشهای بیرونی پلکانهای جنوبی، کمانداران پارسی و در داخل کاخ، خدمتگزاران با پوششهای خاص نقش بستهاند.
بر پلکان کاخهای خشایارشاه،داریوش و اردشیر نیز نقوش برجستهای از سربازان هخامنشی و خدمتگزاران دیده میشود در اضلاع غربی کاخهای داریوش و اردشیر،تصاویری از ملتهای تابعه حکاکی شده است که بیانگر احترام و ارتباط نزدیک پادشاهان هخامنشی با اقوام مختلف است همچنین در ورودی این کاخها،نقشهایی از پادشاهان در حال نبرد با دیوهای افسانهای به چشم میخورد که نماد قدرت و پیروزی آنها بر نیروهای شرور است.
در مجموع بیش از ۳۰۰۰ نقشبرجسته در قسمتهای مختلف کاخهای تخت جمشید وجود دارند که مفاهیمی مشترک همچون اتحاد، قدرت و احترام به دیگر ملل را نشان میدهند تعداد این نقوش به مراتب بیشتر از سایر نقوش برجسته هخامنشی در نقاط دیگر فارس است، که نشاندهنده آن است که هنر سنگتراشی در دوره هخامنشیان بهطور ویژه در تخت جمشید رونق داشته است.
کشف و مطالعه این نقشبرجستهها در ابتدا توسط تیم باستانشناسی آمریکایی به سرپرستی پروفسور ارنست هرتسفلد در حدود سال ۱۹۳۰ میلادی آغاز شد و همچنان ادامه دارد کتیبههای تخت جمشید نیز بهطور ویژهای مورد توجه قرار گرفتهاند،و بخش قابل توجهی از خوانش و رمزگشایی این کتیبهها توسط همین تیم باستانشناسی انجام شده است و نتایج آنها به چاپ رسیدهاند.
ستون های تخت جمشید
ستونها و سرستونهای تخت جمشید از برجستهترین سازههای باقیمانده این منطقه باستانی بهشمار میآیند.این ستونها با ارتفاع بلند و وزنی سنگین،نمایانگر شکوه و عظمت کاخهای هخامنشی هستند شیوه ساخت و نصب این ستونها همچنان برای معماران و باستانشناسان موضوعی جذاب و پیچیده است،زیرا بدون دسترسی به فناوریهای مدرن، ایجاد چنین سازههایی نیاز به دانش فنی بالا و مهارتهای مهندسی پیشرفته داشته است.
ستونهای باقیمانده،شواهدی از عظمت بناهای تخت جمشید هستند که اکنون از بین رفتهاند. با مشاهده این ستونها میتوان تصور کرد که کاخها چه ابهت و شکوهی داشتهاند ستونهای تخت جمشید تنها بخش کوچکی از مجموعه کاخهای هخامنشی را تشکیل میدادند از میان ۷۲ ستون کاخ آپادانا، که یکی از مهمترین و بزرگترین کاخهای تخت جمشید بوده است، تنها ۱۴ ستون هنوز پابرجا ماندهاند این ستونها با سرستونهایی زیبا و حکاکیشده تزیین شده بودند که نمایی چشمگیر به بناها میدادند و امروز نیز نشاندهنده سطح بالای هنر و معماری آن دوران هستند.
بخش های مختلف تخت جمشید
محوطه تخت جمشید از اجزای متعددی تشکیل شده است دبهطور کلی،سازهها و کاخهای این مجموعه در ناحیه میانی مسطح و در سمتهای جنوب، جنوب غربی و شرقی قرار دارند ورودی مجموعه به شکل پلکانی طراحی شده است که عبور از آن به فضایی وسیعتر میانجامد در ادامه،به تحلیل بخشهای مختلف این محوطه تاریخی خواهیم پرداخت.
پلکان ورودی
پلکان ورودی تخت جمشید از دو ردیف موازی و قرینه از پلهها تشکیل شده است.فاصله بین این پلهها با سنگفرش پوشانده شده و پلهها بهصورت زیکزاکی به سمت بالا ادامه مییابند و در ارتفاع ۱۲ متری به منطقه وسیع کاخها میرسند ارتفاع این پلهها کوتاه است و عبور از آنها آسان میباشد به نظر میرسد که این طراحی کوتاه برای تسهیل تردد افرادی بوده است که بر روی جانوران سوار بودهاند؛ البته ورود به فضای داخلی کاخها ممنوع بوده و بیاحترامی به پادشاه به شمار میرفته است.
در طول مسیر پلهها،پناهگاههای کوچک کنگرهدار وجود دارند که ارتفاع آنها حدود ۶۴ سانتیمتر است و داخل آنها طاقچههای مستطیلشکل ساخته شده است؛ اما در حال حاضر بخشهای زیادی از این پناهگاهها از بین رفتهاند.
قطعههای تشکیلدهنده پلهها نیز سنگهای بزرگی هستند که بدون ملات بر روی یکدیگر قرار گرفتهاند از هر قطعه سنگ بزرگ چهار یا پنج پله تراشیده شده که در بسیاری از قسمتها شاهد خوردگی و ساییدگی آنها هستیم انتهای مسیر پلکانها به دروازه ملل میرسد.
دروازه ملل
پس از پلکان ورودی،در فاصله ۲۲ متری از انتهای مسیر پلکان، کاخی کوچک به نام «دروازه ملل» قرار دارد این نام به دلیل ورود نمایندگان ملتهای مختلف از این مسیر به سمت کاخهای دیگر انتخاب شده است شواهدی وجود دارد که نشان میدهد ساخت این کاخ در زمان خشایارشا انجام شده است احتمالاً بنیانگذاری کاخ در زمان داریوش صورت گرفته،اما تکمیل آن به دوران خشایارشا برمیگردد.
دروازه ملل دارای دیوارهای بلند خشتی و چهار ستون بلند است که سه درگاه ورودی دارد وسعت تالار اصلی این بنا به بیش از ۶۰۰ متر مربع میرسد ارتفاع بام کاخ ۱۸ متر و ارتفاع ستونها در حدود ۱۶ متر است ستونهای دروازه ملل به عنوان یکی از کاملترین نمونههای باقیمانده در تخت جمشید شناخته میشوند قسمت پایینی این ستونها به شکل زنگولهای طراحی شده و دارای شیارهای عمودی است بالای هر ستون، سنگی گرد بر روی استوانه شیاردار قرار گرفته و روی این سنگ،گل ستون که پر از نقش و نگار و گل و برگ است، نصب شده و سرستون به شکل نیمتنه گاو دیده میشود.
سقف کاخ دروازه ملل توسط این ستونها نگهداری میشد درگاه جنوبی این بنا از درگاههای غربی و شرقی بلندتر است اما برخلاف آنها نقش و نگاری بر آن مشاهده نمیشود در دو طرف درگاه غربی تندیسهای دو گاو نر بزرگ قرار دارند که به سمت دشت غرب نگاه میکنند و با ورود به محوطه در مقابل شما قرار میگیرند.
تندیسهای گاو که در ایران باستان کاربرد زیادی داشتهاند، به نام ابوالهول شناخته میشوند این تندیسها نهتنها در ایران باستان، بلکه در بسیاری از تمدنهای جهان از زمانهای دور وجود داشتهاند شکل ظاهری تندیسهای ابوالهول در نقاط مختلف جهان تفاوتهایی دارد و سر آنها معمولاً به شکل جانوران یا دیوها طراحی شده است گاوهای درگاه دروازه ملل حالت دویدن را تداعی میکنند و سر و صورت آنها با ریش مستطیلشکل، موهای مجعد و گل و بوته تزیین شده است بالای تندیسها سنگنوشتههایی به صورت قرینه به سه زبان فارسی باستان، ایلامی و بابلی با خط میخی نقر شده است.
متن کتیبهها به شرح زیر است:«خدای بزرگ اهورامزدا است که این زمین را آفرید، که خشایارشا را شاه کرد، یکی را شاه بسیاری، یکی را سرور بسیاری من [هستم] خشایارشا شاه بزرگ شاه شاهان شاه کشورهای که مردم گوناگون دارند شاه این جهان فراخ و دور پسر داریوش شاه، (از نژاد) هخامنشی گوید خشایارشا شاه:این بارگاه همه ملل (دوورثیم ویسه دھیوم) را من به توفیق اهورامزدا ساختم بسا ساختمانهای خوب دیگر در این پارسه (تخت جمشید) کرده آمد،که من برآوردم و پدرم بر پا کرد هر آن بنایی که زیبا مینماید، همه را به تایید اهورامزدا،ما ساختیم گوید خشایارشا شاه: اهورامزدا مرا بپایاد! و کشورم را و هرچه بر دست من ساخته آمده و هرچه بر دست پدرم بر پا گشته، اینها را نیز اهورامزدا بپایاد.»
پس از درگاه غربی، اتاقی بزرگ با چهار ستون وجود دارد که دور تا دور آن را سکویی پوشانده است در وسط سکوی شمالی، برجستگی شبیه به میز به چشم میخورد و نمای داخلی آن پوشیده از کاشیهای سبز،آبی و نارنجی بوده است نمونههایی از تزئینات داخلی دروازه ملل را میتوانید در موزه تخت جمشید مشاهده کنید درگاه جنوبی دروازه ملل به حیاط شمالی کاخ آپادانا باز میشود
درگاه شرقی نیز مشابه درگاه غربی است،با این تفاوت که به جای تندیسهای گاو، ابوالهولهایی با سر انسان، تنه گاو و بالهای عقاب قرار دارند. این تندیسها به سمت کوهستان شرق و حیاط شمالی کاخ صد ستون نگاه میکنند این درگاه پس از تعمیر و نوسازی در محل خود نصب شده است خیابان حدفاصل این درگاه تا کاخ صد ستون به نام خیابان سپاهان شناخته میشود دروازه ملل در محوطه تخت جمشید نقش اتاق انتظار را ایفا میکرد.
خزانه تخت جمشید
خزانه تخت جمشید در شرق موزه تخت جمشید و در جنوب کاخ صد ستون واقع شده است.بقایای این ساختمان بزرگ با دیوارهای بلند احاطه شده و با خیابانهای وسیع از کاخهای اطراف جدا میشود این بنا که یکی از اولین سازههای ساخته شده در تخت جمشید به شمار میرود،در زمان داریوش هخامنشی ساخته شده و در ابتدا بهعنوان یک ساختمان اداری مورد استفاده قرار میگرفته است.
در قسمت غربی ساختمان خزانه،اتاقهای کوچک سربازان و در شرق آن حیاط بزرگی قرار دارد که به ایوانهای ستوندار و چند تالار مشرف میشود داخل خزانه شامل سه تالار است که هرکدام با چهار ستون، یک اتاق با دو ستون و دو تالار بزرگ با راهرویی در میان آنها تشکیل شده است تمامی ستونهای ساختمان چوبی بوده و دارای نقش و نگارهای فراوان هستند.
در کاوشهای انجام شده در سالهای ۱۳۳۱ تا ۱۳۳۳ در شمال ساختمان خزانه،دو سر ستون عقاب دو سر کشف شد که به احتمال زیاد برای ورودی یکی از کاخها طراحی شده بودند،اما به دلیل کمبود زمان،امکان جابهجایی آنها فراهم نشده است.
در قسمت شمالی بنای خزانه، نشانههایی از گسترش بنا پس از ساخت اولیه آن وجود دارد که کارشناسان این گسترش را به منظور تأمین ظرفیت لازم میدانند از مهمترین آثار کشفشده در این بخش میتوان به دو نقشبرجسته روی سنگ مرمر با نمای آبی تیره اشاره کرد در هر دو نقوش، پادشاه بر تخت پادشاهی نشسته و اطراف او را بزرگان درباری و سربازان احاطه کردهاند. این نقشبرجستهها ابتدا بر پلکان ورودی نصب بودهاند، اما بعدها از دیوار ورودی جدا و به خزانه منتقل شدهاند پس از کشف این نقوش، آنها را از هم جدا کردند و یکی را در موزه ملی ایران در تهران و دیگری را در تخت جمشید نگهداری میکنند.
کتیبههای ایلامی نیز در خزانه یافت شده که مضامینی مربوط به حقوق و مزایای کارگران و شیوه پرداخت نقدی به آنها را شامل میشود تعداد این الواح به بیش از ۶۰۰ عدد میرسد و اطلاعات دقیقی از نحوه تقسیم کارها، ملیت کارگران و حقوق مساوی برای زنان و مردان به دست میدهد همچنین بر اساس این مدارک، فرضیه ساخت بناهای تخت جمشید توسط ملیتهای دیگر رد میشود همزمان با کشف این کتیبهها، نقوشی مزین به مهر کارفرمایان نیز وجود دارد که به نظر میرسد اسناد مهم تاریخی باشند باستانشناسان با بررسی یافتههای خزانه دریافتند که آتشسوزی بزرگی در این ساختمان رخ داده که بسیاری از اسناد و مدارک را از بین برده است.
کاخ صد ستون یا تالار تخت
«کاخ صد ستون» یا «تالار تخت» بهعنوان دومین کاخ بزرگ در محوطه تخت جمشید شناخته میشود. این کاخ بهخاطر وجود ۱۰۰ ستون در تالار مرکزیاش به این نام خوانده میشود اگرچه در ساختمان خزانه نیز پیش از کشف این کاخ، ستونهای کوچکتری یافت شده بود، اما عظمت کاخ صد ستون باعث نامگذاری آن به این صورت شد.
در دوران ساسانیان،تخت جمشید با نام «صد ستون»شناخته میشد این کاخ در بخش شرقی حیاط کاخ آپادانا واقع شده و ساخت تالار صد ستون به دستور خشایارشا آغاز و در دوره اردشیر اول به پایان رسید نام پادشاهان و زمان ساخت در سنگ بنای تالار تخت حک شده است متن این سنگنوشته به این شرح است:
«اردشیر شاه گوید: این خانه خشایار شاه،پدر من،پیاش را ریخت،به تایید اهورا مزدا،من،اردشیر شاه،آن را برآوردم و تمامش کردم.»
با توجه به مدارک موجود، باستانشناسان زمان ساخت تالار تخت را بین سالهای ۴۷۰ تا ۴۵۰ پیش از میلاد تخمین میزنند تالار اصلی با ۱۰ ردیف ۱۰ تایی ستون و سرستونهای گاو دو سر،نگهداری میشد و ارتفاع هر یک از این ستونها به ۱۴ متر میرسید در حال حاضر تنها دو ستون از تالار تخت باقی مانده است که در دهه ۱۹۳۰ میلادی به شیکاگو در آمریکا منتقل شدند
در اضلاع مختلف تالار تخت،درگاههایی با نقشبرجسته اردشیر اول وجود دارد درگاههای شمالی از دیگر ورودیها بلندتر بوده و نقش اردشیر شاه نشسته بر تخت پادشاهی بالای آنها حک شده است باستانشناسان نمونههای دیگری از این نقشبرجستهها را با تفاوتهای جزئی در خزانه و کاخ سه دری تخت جمشید یافتهاند بر روی دو درگاه این کاخ،تصاویر ۱۰۰ سرباز حکاکی شده که کارشناسان آن را نمادی از معماری کاخ صد ستون میدانند.
کاخ صد ستون به دلیل وجود صد ستون بلند در تالار اصلی،به این نام شناخته میشود بر درگاههای این کاخ، تصویر ۱۰۰ سرباز هخامنشی حکاکی شده تا نشانهای از ستونهای فرمانروایی هخامنشی باشد در بخشهای مختلف کاخهای تخت جمشید،ارتباط عددی بین نقوش برجسته و اجزای سازه همچون ستونها، درگاهها و پلکانها مشاهده میشود که نشان میدهد طراحان به دنبال انتقال معنایی خاص بودهاند بهعنوان مثال، یکی بودن تعداد ستونها و سربازان منقش بر درگاههای شمالی،این نیروهای جنگاور را به پایه و ستون حکومت تشبیه میکند سوی پادشاه در این نقوش بهسمت بیرون است که نشاندهنده استفاده از درگاههای شمالی بهعنوان خروجی بوده است.
درگاههای کوچکتری نیز در دیوارهای شرقی و غربی کاخ وجود دارد که نقش و نگارهایی مشابه تصاویر کاخ داریوش و کاخ ملکه بر آنها حکاکی شده است درگاههای جنوبی تالار تخت تصاویری از اردشیر شاه را نشان میدهند که بر اورنگ پادشاهی حمل میشود،که از جهت قرارگیری نقوش میتوان نتیجه گرفت که این درگاهها ورودی تالار تخت بودهاند
تالار اصلی کاخ صد ستون بیش از ۴۶۰۰ متر مربع مساحت دارد و از تالار اصلی کاخ آپادانا بزرگتر است، اما ارتفاع آن دو متر کمتر است در سراسر این تالار آثار سوختگی از دوران حمله اسکندر به چشم میخورد شکل اصلی تالار مستطیلی بوده و مجموع تعداد ورودی و خروجیهای آن به عدد هشت میرسد.
کاخ خشایار شاه یا هدیش
کاخ خشایارشاه،که با نام «کاخ هدیش» نیز شناخته میشود، یکی از کاخهای معروف تخت جمشید است و بر اساس کتیبههای حکشده، به دستور خشایارشاه ساخته شده است این کاخ در ضلع شرقی «کاخ هدیش» و در جنوب محوطه مسطح تخت جمشید واقع شده است با این حال،باستانشناسان بر این باورند که نشانههایی از آغاز ساخت این بنا در زمان داریوش هخامنشی نیز در نقوش دیوارهای کاخ وجود دارد
کاخ هدیش بهطور افقی در جهت غربی-شرقی امتداد دارد و ارتفاع آن از سطح دشت به ۱۸ متر میرسد مساحت این کاخ حدود ۱۵۰۰ متر مربع است و از طریق پلکانهای غربی و شمال شرقی به کاخ داریوش و کاخ ه دسترسی دارد پلکان غربی هنوز بهخوبی حفظ شده است اما پلکانهای شرقی به مرور زمان از میان رفتهاند و آنچه امروز مشاهده میشود، بازسازیشده آنها در سالهای اخیر است.
تالار اصلی کاخ خشایارشاه بهوسیله ستونهای چوبی مستحکم شده و در شمال این تالار،ایوانی با ۱۲ ستون ساخته شده است این ایوان از دو درگاه به تالار و یک درگاه به بالا خانه متصل میشود در درگاههای اصلی غربی و شرقی کاخ، تصویر خشایارشاه حک شده و بالای این تصاویر، کتیبههایی به زبانهای ایلامی،فارسی باستان و بابلی دیده میشود. در این کتیبهها،نام خشایارشاه بهعنوان سازنده این کاخ درج شده،در حالی که تنها در کتیبههای درگاه جنوبی از داریوش هخامنشی یاد شده است،که این مسئله باعث ایجاد شک و تردید در مورد زمان ساخت این کاخ میان باستانشناسان شده است.
پیش از ویرانی در حمله اسکندر،کاخ هدیش دارای حجاریهای متفاوتی نسبت به سایر بخشهای تخت جمشید بود اما آسیبهای ناشی از آتشسوزی در این حمله، تمامی آنها و ساختار اصلی کاخ را از بین برد خشایارشاه از کاخ هدیش بهعنوان سکونتگاه خصوصی خود بهره میبرد و این کاخ نمایی زیبا از دشت مرودشت را ارائه میداد.
کاخ ه یا H
کاخ اردشیر یکم،که به نامهای کاخ ه یا کاخ H نیز شناخته میشود، یکی از کاخهای مهم در تخت جمشید است که در جنوبغربی تختگاه و در سمت غربی کاخ هدیش قرار دارد. پلکان منقوش این کاخ،که بهصورت نیمه ویران باقی مانده، از دو طرف به آن مشرف است. بر اساس مدارک موجود، این پلکان به بنایی تعلق دارد که خشایارشاه ساخت آن را آغاز کرده و اردشیر یکم آن را تکمیل کرده است.
لبههای غربی و جنوبی بنای اصلی دارای کنگرههایی با حالت شاخ و سر گاو نر هستندتیلیا، مرمتگر تخت جمشید،و همسرش تعدادی از این کنگرهها را از زیر خاک بیرون آورده و در جای خود نصب کردهاند هدف و نماد این کنگرهها هنوز مشخص نیست، و اینکه آیا آنها بهعنوان جانپناه بوده یا نمادی دارند، روشن نیست این کنگرهها در اندازههای بزرگ و کوچک و با نقوشی چون پیکان تیر و چلیپا تزئین شدهاند
طرح اصلی کاخ از دو گروه نیزهدار پارسی تشکیل شده که هر گروه شامل شانزده نفر است و در کنار کتیبهای به زبان فارسی باستان صف کشیدهاند کتیبه مذکور پشت سر هر گروه نیز تکرار شده است. همه این کتیبهها شباهت زیادی به کتیبههای اردشیر سوم بر پلکان غربی کاخ تچر داریوش دارند این موضوع نشان میدهد که پلکان کنونی در زمان اردشیر سوم ساخته شده، اما مدرکی برای اثبات اینکه خود اردشیر سوم دستور نصب این پلکان را در این محل داده، در دست نیست
باستانشناسان مانند اشمیت و همکارانش متوجه شدهاند که محل اصلی این پلکان منقوش در کاخ دیگری بوده و بعدها قطعات منقوش آن را کنده و به حیاط تچر منتقل کرده و در دیوار شمالی کاخ ه نصب کردهاند تحقیقات تیلیا و همسرش نشان داده که در محل کنونی پلکان، در واقع پلکانی بسیار زیبا و مزین به تصویر سی گروه هدیهآور قرار داشته که قسمتهایی از آن در مکانهای مختلف پراکندهاند.
کتیبه اردشیر یکم،یکی از کتیبههای موجود در تخت جمشید، نشاندهنده پیروی او از کیش اهورایی،مشابه پدرش خشایارشاه و نیایش داریوش بزرگ است.
کاخ سه دری یا کاخ مرکزی
کاخ سه دری،که بهدلیل قرارگیری در مرکز تخت جمشید به نام «کاخ مرکزی» و بهخاطر برگزاری جلسات مهم پادشاهان و بزرگان هخامنشی به نام «کاخ شورا» یا «دروازه شاهان» نیز شناخته میشود، یکی از بناهای مهم در این مجموعه تاریخی است. این کاخ بهخاطر وجود سه درگاه در تالار خود، که ارتباط آن را با کاخهای اطراف فراهم میکند، به نام «سه دری» نامگذاری شده است.
ساختمان اصلی این کاخ مستطیلشکل بوده و یک تالار مربعی در مرکز آن قرار دارد. چهار گوشه این تالار را ستونهای بلند نگه میدارند. درگاه اصلی تالار در ضلع شرقی آن قرار دارد و دو درگاه دیگر در دیوارهای جنوبی و شمالی واقع شدهاند. درگاه شرقی از طریق یک پلکان باریک به دالان جنوبی کاخ صد ستون، درگاه غربی به جنوب کاخ آپادانا و تالار آن، و درگاه شمالی به حیاط کاخ آپادانا منتهی میشود.
دو سوی تالار اصلی با پلکانهای منظم و قرینهای ساخته شدهاند که دیوارههای آنها با نقوش برجستهای تزئین شده است. نقوش برجسته موجود در این بخشها شامل تصاویری از سربازان و حیوانات است در حال حاضر نقوش برجسته ضلع غربی سالم باقی مانده، اما نقوش شرق تالار از بین رفتهاند سایر دیوارهای کاخ نیز پر از نقشهای بزرگان دربار،تصاویر جانوران سربازان و پادشاهان است.
حجاریهای دیوارهای کاخ سه دری بهدلیل ظرافت طراحی و حرکت در نقشها نشاندهنده پیشرفت تکنیکهای حجاری در آن زمان است باستانشناسان زمان ساخت این بنا را پس از دوران داریوش هخامنشی تخمین زده و میگویند که ساخت آن به اواخر دوره پادشاهی خشایار شاه و اتمام حجاریها به دوره اردشیر اول مربوط میشود.
دیوارهای تالار مرکزی کاخ سه دری از خشت خام ساخته شده و در گذشته پوششی از کاشیهای رنگی داشته است ستونهای تالار به شکل گاوهایی با دو سر انسان بوده و سقف آن با گچکاری و تزئینات چوبی زیبا شده است در مرکز تالار دایرهای روی تخت سنگ وجود دارد که زمان طلوع خورشید، نور خورشید بهصورت عمود بر این نقطه میتابیده است.
یکی از ویژگیهای جالب و هوشمندانه در طراحی حجاریهای تخت جمشید،جهتگیری چهره و حرکت پادشاهان و سربازان در نقوش است باستانشناسان از این جزئیات برای شناسایی ورودیها و خروجیهای کاخها استفاده کردهاند. در کاخها پادشاه معمولاً در حال استقبال از بزرگان و نمایندگان ملل مختلف است،و سربازان در حال راهنمایی یا همراهی آنها بر اساس این حجاریها، ورودی و خروجی کاخها مشخص شدهاند،از جمله ورودی اصلی تالار کاخ سه دری از سمت درگاه شرقی
یکی دیگر از جنبههای قابلتوجه در حجاریهای تخت جمشید،تصاویری است که نمایندگان ملل مختلف را نشان میدهند این افراد که با لباسهای متنوع از ملیتهای مختلف تصویر شدهاند، بر دیوارهای پلکانها و درگاهها حضور دارند در کاخ سه دری، ۲۸ نقش از افرادی با پوششهای گوناگون در حال حمل پادشاه و ابراز احترام به او بر دیوارهها دیده میشوند این تصاویر بهعنوان نمادی از سرزمینهای تحت فرمانروایی هخامنشیان در نظر گرفته شدهاند و با توجه به جزئیات پوشش کارشناسان توانستهاند ملیتهای مختلفی را که به تخت جمشید میآمدند شناسایی کنند.
همچنین جهت تصاویر نشان میدهد که ورود بزرگان از حیاط شمالی و درگاه شرقی کاخ سه دری صورت میگرفته و خروج آنها از سمت درگاه غربی به کاخ آپادانا و از درگاه جنوبی به کاخ هدیش انجام میشده است برخی از بخشهای حیاط جنوبی که تحت تأثیر زمان قرار گرفتهاند به دوران پس از هخامنشیان نسبت داده میشوند.
کاخ بار یا آپادانا
کاخ آپادانا یا همان کاخ بار یکی از زیباترین و باشکوهترین بناهای تخت جمشید است که ساخت آن در زمان پادشاهی داریوش اول آغاز شد و در دوران خشایار شاه به پایان رسید. این کاخ با معماری چشمنواز خود حدود ۳۰ سال برای ساخت زمان برد شباهتهایی میان کاخ آپادانا در تخت جمشید و کاخ داریوش در شوش وجود دارد که نشان از تاثیر متقابل این دو سازه بر یکدیگر دارد.
تالار اصلی کاخ آپادانا بهصورت چهارگوش طراحی شده و ۳۶ ستون بزرگ آن را نگه میداشتند. سه ایوان در بخشهای شمال،شرق و غرب این کاخ قرار داشته و هرکدام از ایوانها نیز ۱۲ ستون داشتهاند در مجموع این کاخ ۷۲ ستون داشته که امروزه تنها ۱۴ ستون از آنها باقی مانده است. یکی از این ستونها بازسازی شده و اکنون جلوهای از عظمت گذشته این بنا را نمایان میکند علاوه بر این،چهار برج به همراه اتاقهای نگهبانی در چهار سوی تالار اصلی کاخ وجود داشتند.
کاخ آپادانا بر روی یک سطح بلندتر از دیگر بخشهای تخت جمشید ساخته شده است و ۳ متر بالاتر از حیاط آپادانا و دروازه ملل قرار دارد تالار اصلی آپادانا به دامنه کوه تکیه زده و پلکانهای شمالی و شرقی آن ایوانهای مربوطه را به تالار اصلی و محوطههای اطراف متصل میکنند دیوارههای این پلکانها مزین به نقوش برجسته و کتیبههای ارزشمند هستند که از مهمترین بخشهای هنری تخت جمشید محسوب میشوند و بازگوکننده تاریخ و فرهنگ هخامنشیان هستند.
کاخ آپادانا،بهعنوان یکی از زیباترین و باشکوهترین بناهای تخت جمشید، نمایانگر اوج هنر و معماری دوران هخامنشیان است. این کاخ عظیم که گنجایش بیش از ۱۰ هزار نفر را داشت با سرستونهایی مزین به تندیسهای گاو دو سر و ستونهای سنگی بزرگ ساخته شده بود. حجاریهای بینظیر و نقشبرجستههای دقیق نشان از مهارت هنرمندان بسیاری دارد که در ساخت این بنا مشارکت داشتند. ستونهای تالار اصلی، از دو تکه سنگ ساخته شده بودند و سقف تالار نیز با آبراهههایی محافظت میشد تا از تخریب آن در زمان بارندگی جلوگیری شود. این سقفها با گچکاریهایی به رنگ سبز و خاکستری زینت داده شده بودند.
درگاههای کاخ، بهویژه درگاههای شمالی، که ورودیهای اصلی کاخ آپادانا محسوب میشدند، دارای روکشی از طلا و نقوشی از سه گاو بالدار بودند که جلوهای خیرهکننده به بنا میبخشیدند. برخی از این طلاکوبها در سال ۱۳۲۰ شمسی پیدا شدند در دیوارهای شرقی و غربی دریچههایی تعبیه شده بود که نور طبیعی را به داخل تالار میآوردند و پنج طاقچه بزرگ نیز در دیوار جنوبی قرار داشت.
در چهار گوشه تالار اصلی کاخ آپادانا، به دستور داریوش بزرگ، صندوقهایی حاوی لوحهای زرین و سیمین دفن شده بودند. این الواح حاوی متونی به سه زبان باستانی فارسی، ایلامی و بابلی هستند که به بیان گستره امپراتوری داریوش و قدرت و فرمانروایی او میپردازند. یکی از این جفت الواح هماکنون در موزه ملی ایران نگهداری میشود.
در جنوب تالار اصلی،ایوان شاهان قرار گرفته بود که به نقاط مختلف محوطه تخت جمشید از جمله تپه مرکزی، حیاط کاخ تچر، کاخ هدیش و کاخ مرکزی دسترسی داشت. این ایوان بهعنوان گذرگاه پادشاه به بخشهای مختلف تخت جمشید عمل میکرد.
از زیباترین بخشهای کاخ آپادانا، حجاریهای ایوان شرقی است این حجاریها با ظرافت بسیار انجام شدهاند و تصاویری از سربازان، پارسیان و افراد با پوششهای مختلف را نشان میدهند که هرکدام با هدایایی به حضور پادشاه میآیند. ملیت این افراد از روی پوشش و ظاهر آنها توسط باستانشناسان شناسایی شده است. این تصاویر نمادی از ملیتهای تحت فرمانروایی هخامنشیان هستند و همچنین خدمتگزاران کاخ و افراد مسئول در بخشهای مختلف را به تصویر میکشند.
دو ردیف پلکان قرینه با لبههای کنگرهدار،که بهشکل ذوزنقه ساخته شده بودند، راه دسترسی به این ایوان را فراهم میکردند و در طول این پلکانها نیز نقوش برجسته از افراد مختلف دیده میشوند که همواره جلوهای از شکوه و عظمت امپراتوری هخامنشی را نمایان میکردند.
قابهای مستطیلشکل با گلهای دوازدهپر،حلقههای دارای بال، نخلهای سر به فلک کشیده و تندیسهای ابوالهول یا شیرهای بالدار از رایجترین نقوش در ایوان شرقی کاخ آپادانا هستند هر یک از این نقوش معانی و نمادهای خاص خود را دارند برای مثال، درخت نخل نمادی از فراوانی و برکت است و معمولاً در کنار نقش پادشاه حکاکی شده است. تندیس ابوالهول به عنوان نماد نگهبانی، نشاندهنده محافظت از کاخ یا معبد است همچنین،بالهای عقاب و تنه شیر نشاندهنده قدرت و عظمت سلسله هخامنشیان بوده و حلقه بالدار نیز به عنوان نشانه قدرت و فرمانروایی شاه به شمار میرفته است
گرچه پیشتر تصور میشد که بخشهای اصلی کاخ آپادانا به دست داریوش اول ساخته شده است،اما پژوهشهای جدید باستانشناسی و بررسی دقیق نقوش برجسته در ایوان شرقی و سایر بخشها نشان میدهند که تزئینات داخلی و ساخت اصلی کاخ عمدتاً در دوره خشایارشاه انجام شده است نقش او در این نقوش برجسته به وضوح دیده میشود. کتیبههای موجود در دیوارهای بالای پلکانها نیز این موضوع را تأیید میکنند که بیشتر کارهای مربوط به ساخت و تزیینات کاخ در دوران خشایارشاه صورت گرفته است،اگرچه در ابتدا این نقوش به داریوش نسبت داده میشد.
کاخ اختصاصی داریوش یا تچر
کاخ داریوش اول هخامنشی که با نام «کاخ تچر» شناخته میشود،یکی از نخستین بناهای ساخته شده در مجموعه تخت جمشید به حساب میآید این کاخ که در جنوب غربی کاخ آپادانا و به سمت جنوب و آفتاب واقع شده است،به دلیل موقعیت جغرافیاییاش به عنوان «کاخ زمستانی» نیز شناخته میشود از سوی دیگر،به دلیل ظرافت و دقت در تراش سنگها و سطح صیقلی آنها، این بنا به «آینهخانه» یا «تالار آینه» نیز شهرت یافته است.
کاخ تچر به میزان دو تا سه متر از بناها و حیاطهای اطراف خود بلندتر است و به شکل مستطیل طراحی شده که در جهت شمال به جنوب کشیده شده است تالار مرکزی این کاخ دارای ۱۲ ستون بوده و اتاقهای کوچک واقع در شمال تالار هر یک چهار ستون داشتهاند ایوان جنوبی مشرف به تالار نیز با ۸ ستون تزئین شده بود که همگی از جنس چوب بوده و امروزه اثری از آنها باقی نمانده است دو ردیف پلکان در دو طرف تالار، اتاقهای شمالی را به ایوان جنوبی متصل میکرد
در حجاریهای روی دیوارهای مشرف به پلکانها، سه نقش با ظاهری متفاوت دیده میشوند که به نظر میرسد نشاندهنده خدمتگزاران،خواجگان دربار و پارسیان باشند. در این نقوش، خدمتگزاران برههای درسته را حمل میکنند در دیوارهای جنوبی نیز نقشهایی از مجالس تخت جمشید به چشم میخورد که شامل نمادهای فر کیانی،شاه،شاهزاده و تندیس ابوالهول هستند همچنین، کتیبهای به زبان فارسی باستان در این بخش دیده میشود که در آن خشایارشاه به ستایش اهورامزدا و گستردگی فرمانروایی خود پرداخته است. ترجمههای این کتیبه به زبانهای ایلامی و بابلی نیز به ترتیب در سمت راست و چپ آن حک شدهاند. مشابه این کتیبهها را میتوان در دو بخش دیگر کاخ تچر نیز مشاهده کرد.
تالار اصلی کاخ تچر دارای ۶ درگاه ورودی بوده است:دو درگاه به سمت ایوان جنوبی باز میشدند، یک درگاه به ایوان شرقی،یک درگاه به ایوان غربی، و دو درگاه دیگر به اتاقهای شمالی تالار منتهی میشدند بر اساس مستندات و کتیبههای موجود،باستانشناسان معتقدند که تکمیل برخی از بخشهای کاخ تچر به دوران پادشاهی اردشیر دوم بازمیگردد.تالار اصلی کاخ با فرشهای قرمز مزین شده بود و در تزیینات حجاریها از سنگهای گرانبها و ورقههای طلا استفاده شده بود بسیاری از این حجاریها در دورههای مختلف مرمت شدهاند و یکی از کتیبههای موجود در کاخ با سه زبان فارسی باستان، بابلی و ایلامی،به سازنده کاخ یعنی داریوش اول اشاره دارد. بخشی از حجاریهای کشف شده از این کاخ اکنون در کتابخانه ملی فرانسه نگهداری میشود.
کتیبههای متعددی بر دیوارها و درگاههای کاخ تچر حک شدهاند که محتوای آنها شامل ستایش از داریوش،جانشینی خشایارشاه، و جزئیات ساخت بنا است. علاوه بر این،یادگارهایی از دوران پس از هخامنشیان نیز در میان این کتیبهها یافت میشود دو سنگنوشته مربوط به دوره شاپور دوم ساسانی، دو کتیبه از دوران عضدالدوله دیلمی، کتیبهای از علی آق قویونلو و الواح شاهزادگان تیموری از جمله این آثار تاریخی هستند.
آرامگاه های شاهی
در بخش شمال شرقی چاه سنگی و در نزدیکی کاخ صد ستون،بقایای عمارتی مشاهده میشود که آثار بهجا مانده از یک آرامگاه سنگی در آن به چشم میخورد سنگهای این بنای ایواندار بدون استفاده از ملات روی هم چیده شدهاند و کل سازه بر روی سکویی ساخته شده است. آرامگاه حجاریشده در شرق این بنا قرار دارد و به نظر میرسد که طرح صلیبی آن از آرامگاههای نقش رستم الهام گرفته باشد،هرچند بخش پایینی صلیب نیمهکاره رها شده است
در دوران هخامنشی،پادشاهان و مردم باور داشتند که بدن انسان پس از مرگ نباید عناصر پاک و مقدس سهگانه،یعنی آب،خاک و آتش،را آلوده کند به همین دلیل به دنبال روشهای جایگزینی برای دفن مردگان بودند از جمله این روشها، دخمههای زرتشتی آرامگاههای سنگی، استودانها و صندوقهای سنگی بزرگ بودند که در گذشته برای نگهداری اجساد مومیاییشده به کار میرفتند و جایگزینی برای دفن در خاک یا سوزاندن پیکرها به شمار میرفتند.
در دامنه کوه شرقی تخت جمشید،استودانها به عنوان محل تجمع استخوانهای مردگان قرار داشتهاند که امروزه بقایای آنها کشف شده است داریوش هخامنشی و پسران و نوههای او، برای ساخت مقبرههای سنگیشان نقش رستم را انتخاب کردند که در فاصلهای نزدیک به تخت جمشید واقع شدهاند همچنین در دخمهای که در شمال تخت جمشید قرار دارد، دو قبر سنگی مشابه مقبرههای نقش رستم کنده شدهاند علاوه بر این، دخمهای در جنوب تخت جمشید کشف شده که سه قبر سنگی در آن وجود دارد آرامگاه نیمهکاره دیگری نیز در بخش جنوبی محوطه مشاهده میشود.
این آرامگاه دارای نقوش برجسته و کتیبهای مشابه آرامگاه داریوش است،اما باستانشناسان در خصوص صاحب این مقبره به اختلاف نظر رسیدهاند برخی آن را متعلق به داریوش سوم میدانند و گروهی دیگر معتقدند که این آرامگاه محل دفن اردشیر دوم است آرامگاه شمالی که ساده و بدون نقوش برجسته است،به احتمال زیاد به اردشیر سوم تعلق دارد.
عجایب تخت جمشید
زمان ساخت عمارتهای تخت جمشید به بیش از ۲۵۰۰ سال پیش برمیگردد،که این امر باعث میشود رعایت نکات مهم در ساخت بنا و شیوههای اجرایی آن که جزئیاتش در کتیبهها آمده، به عنوان یکی از عجایب تخت جمشید شناخته شود.
در حینی که کاخهای عظیم در تخت جمشید در حال ساخت بودند،در دیگر امپراتوریهای بزرگ جهان، بردهداری رواج داشت و کارهای سنگین و ساختوساز به عهده بردهها بود؛ اما در ایران و در زمان حکومت هخامنشیان،نه تنها زنان و مردان برای کار خود حقوق دریافت میکردند،بلکه با توجه به مدارک باقیمانده در کتیبهها،کارگران بیمه بودند و از مزایای مختلفی برخوردار بودند.
در طراحی و ساخت ستونهای تخت جمشید از نسبت طلایی هندسی استفاده شده و داخل ستونها با سرب داغ به هم متصل شدهاند به همین دلیل،ستونهای باقیمانده از آتشسوزی تخت جمشید توانستهاند در برابر زلزلهها و بلایای طبیعی مقاومت کنند ستونهای چوبی که دو سر آنها سنگی است،از دیگر طراحیهای منحصر به فرد در معماری تخت جمشید به شمار میروند. کاخ آپادانا بر روی ۷۲ ستون ۲۰ تنی قرار دارد و با توجه به وسعت کاخ و وزن و فاصله ستونها،چگونگی تحمل وزن این بنا توسط ستونها از سوالات جالبی است بر روی هر ستون، مجسمه شیر دو سر با وزنی بالغ بر یک و نیم تن قرار داده شده است در دو سوی کاخ آپادانا دو ردیف پلکان وجود دارد که در سراسر آن، تصاویری از سربازان، سران حکومتی و پادشاهان مشاهده میشود. هرچند تعداد نقشبرجستهها بسیار زیاد بوده،اما امروزه تعداد کمی از آنها باقی ماندهاند و در هیچیک از این تصاویر نشانی از اسارت، جنگ و خونریزی دیده نمیشود
از دیگر نکات جالب در معماری کاخهای تخت جمشید میتوان به ناودانهای آجری و سفالی قیرگونی شده، کوتاه در سقفها،کانالهای روباز و چاه سنگی اشاره کرد. همچنین، سیستم کانالکشی و لولهکشی آب و فاضلاب در تخت جمشید توجه باستانشناسان را به خود جلب کرده است.
برای حفاظت از تمام بناهای تخت جمشید،ستونهای بلند بهگونهای تراشیده شدهاند که بر روی هم قرار گرفتهاند وجود این تراشها به افزایش مقاومت بنا در برابر زلزله کمک میکند. در بین سرستونها،گل ستونها و پایههای آنها، هیچ نوع ملاتی مشاهده نمیشود و این بخشها تنها با استفاده از تراشهای دقیق روی هم قرار داده شدهاند ساخت کاخها نیز با قرار دادن تختهسنگهای بزرگ انجام شده است که برای جابهجایی این سنگها از اهرمهای سادهای بهره میبردند. این اهرمها قادر به جابهجایی سنگهایی با وزن ۲۵۰ تن بودند. استخراج و انتقال این قطعات بزرگ از معادن به کاخها،از بزرگترین شگفتیهای ساخت کاخهای تخت جمشید به شمار میآید.
در گذشته، تصاویر حکاکی شده بر دیوارهای تخت جمشید با جواهرات، سنگهای قیمتی و نقوش رنگی زینت داده شده بودند که امروزه هیچ اثری از آنها باقی نمانده است تراشهای ریز در بخشهایی از بناها نیز بسیار حیرتانگیز هستند و نشاندهنده پیشرفت ابزار سنگتراشان در آن زمان میباشند
در سنگنوشتههای باقیمانده از دوران هخامنشیان در تخت جمشید، اطلاعات قابلتوجهی درباره قوانین اجتماعی آن زمان وجود دارد. بر اساس اطلاعات بهدستآمده توسط باستانشناسان غربی، در زمان هخامنشیان در ایران، زنان و مردان از حقوق اجتماعی برابر برخوردار بودند. زنان میتوانستند کار کنند و در دوران بارداری و زایمان از حمایتهای خاصی بهرهمند شوند. حق ارث نیز برای هر دو جنس برابر بود. این برابری اجتماعی که ۲۵۰۰ سال پیش در ایران باستان وجود داشت، یکی از بزرگترین دلایل شگفتی تاریخشناسان است
باستانشناسان به وجود یک شهر باستانی در نزدیکی تخت جمشید اطمینان یافتهاند، اما هنوز موفق به کشف کامل این شهر نشدهاند. این شهر که در کتیبهها به نام «شهر پارسه» اشاره شده،تنها نشانههای کمی از آن بهدست آمده و تحقیقات برای پیدا کردن موقعیت آن از سوی باستانشناسان همچنان ادامه دارد
اگرچه بهدلیل تخریب کامل سقف چوبی کاخها، هیچ اثری از آنها در حال حاضر باقی نمانده است، اما باستانشناسان موفق به بازسازی نقوشی شدهاند که با نقوش موجود بر مقبرهها مشابهت دارند این نقوش بازسازیشده در کاخ ملکه مادر که اکنون به عنوان موزه تخت جمشید شناخته میشود، قابل مشاهده هستند
تمام موارد اشاره شده در زمینههای معماری و نظام اجتماعی در بالا از شگفتیهای تخت جمشید به شمار میروند، اما شاید عجیبترین نکته در این مجموعه، پیام داریوش برای نسلهای آینده باشد در چهار گوشه کاخ آپادانا،چهار لوح زرین قرار دارد که بر روی آنها پیام صلح و دوستی برای تمامی جهانیان حک شده است قرار دادن این الواح در نقاط مختلف با پیامهای یکسان، نشاندهنده عزم داریوش هخامنشی برای جاودانگی این نوشتههاست.
موزه تخت جمشید
موزه تخت جمشید،قدیمیترین ساختمان موزه در ایران است که با بازسازی کاخ ملکه از مجموعه کاخهای تخت جمشید،به شکل امروزی درآمده است. این موزه که به نام موزه هخامنشی نیز شناخته میشود،در سال ۱۳۱۱ به همت پروفسور هرتسفلد، که مسئول کاوشها در تخت جمشید بود، آغاز به ساخت شد. تزیینات داخلی موزه با ساروج قرمز، توجه بسیاری از گردشگران را به خود جلب میکند. انتخاب این رنگ بهصورت نمادین و با توجه به ساختار قدیمی بنا و استفاده گسترده هخامنشیان از تزیینات داخلی در تخت جمشید انجام شده است
کاخ ملکه در زمان پادشاهی خشایارشاه و به دستور او ساخته شده است. این ساختمان شامل یک تالار اصلی و تعدادی اتاق است که ورودیهای آن با نقوشی از خشایارشاه، خدمهاش و همچنین تصاویری از شیر و هیولا تزئین شدهاند. در تالار اصلی، ۱۲ ستون چوبی سقف را نگه میدارند و بر روی هر ستون، تندیسهای گاو دو سر وجود دارد
ساختمان موزه تخت جمشید در واقع همان کاخ ملکه است و به عنوان قدیمیترین ساختمان موزه در ایران شناخته میشود تالار اصلی موزه چهار ورودی دارد که در هر یک از آنها نقشبرجستههایی از پادشاهان هخامنشی مشاهده میشود، که همگی بر اساس نمونههای کشفشده در محوطه طراحی شدهاند دیوارهای داخلی نیز دارای همین طراحیها هستند و در میان آنها، طراحیهایی از دوران ساسانی نیز به چشم میخورد اشیای داخل موزه شامل آثار مکشوفه از همین منطقه و کاخهای تخت جمشید است
بخشی از پای مجسمه مرمر و پرده سوختهای که از محوطه تخت جمشید بهدست آمده، نیز در این موزه به نمایش گذاشته شده است از دیگر آثار به نمایش درآمده در این موزه میتوان به ابزارآلات ساختوساز دوران هخامنشی،توپی چرخ ارابه، دهانه اسب مفرغی،ریتونهای سفالی و ظروف کشف شده از زیر خاک اشاره کرد یکی از جالبتوجهترین مجسمهها در موزه، مجسمههای دو زن است که قدمت آنها به دوران مصر باستان برمیگردد،اما در محوطه تخت جمشید کشف شدهاند.
در ورودی موزه تخت جمشید،ایوان وسیعی وجود دارد که در دو سمت آن سنگهای بزرگ و یکپارچهای تا ارتفاع هشت متر قرار دارند. هر یک از این سنگها وزنی در حدود ۷۰ تن دارند و از محوطه تخت جمشید کشف شدهاند این سنگها نمونهای از مصالح عظیم به کار رفته در ساخت کاخها به شمار میروند
تعداد اشیای پیدا شده در مخزن موزه به بیش از ۵۰۰۰ عدد میرسد که همگی آثار شاخص و جالبتوجهی هستند از این تعداد، حدود ۱۷۰ اثر در حال حاضر به نمایش درآمده است که بهطور متناوب با یکدیگر جابهجا میشوند؛ بنابراین بازدیدکنندگان میتوانند بارها و بارها از این موزه دیدن کنند
موزه تخت جمشید علاوه بر آثار تاریخی مربوط به دوران هخامنشیان، شامل آثاری از دورههای پیش و پس از آن نیز میشود که همگی از همین منطقه کشف شدهاند. بخشهای مختلف موزه تخت جمشید به شرح زیر است
تالار پیش از تاریخ
در این بخش از موزه،میتوانید آثار بهدستآمده از منطقه تخت جمشید را که به دورههای پیش از حکومت هخامنشیان تعلق دارند، مشاهده کنید در میان این آثار، ظروف و مجسمههای سفالی و همچنین ابزارهای سنگی دیده میشوند. قدمت برخی از این اشیاء به هزاره چهارم میرسد در دیوار جنوبی این بخش، یک نقشبرجسته از انسانی با بالها حک شده است که در مورد هویت تصویر اختلافنظرهایی وجود دارد؛اما ترکیب هنر تصویرگری ایرانی و مصری از ویژگیهای جالبتوجه این اثر است. همچنین،در دیوار شرقی این تالار، قالب گچی مربوط به کتیبه کرتیر، موبد معروف و قدرتمند دوران ساسانی نصب شده است.
تالار هخامنشی
این بخش از موزه بهعنوان مهمترین قسمت آن شناخته میشود و آثار به نمایش درآمده در آن به دوره هخامنشیان تعلق دارند.این اشیاء در جریان کاوشها و حفاریهای انجام شده در منطقه تخت جمشید بهدست آمدهاند این مجموعه تنها بخشی کوچک از یافتههای باستانشناسی این منطقه است و در سالهای اخیر،بسیاری از آثار کشف شده از ایران خارج شده و در موزههای آمریکا و اروپا به نمایش گذاشته شدهاند.
از جمله آثار بارز در تالار هخامنشی میتوان به مهرههای چشمی کشف شده از تخت جمشید،الواح گلی با خط میخی، تکههایی از تندیسهای سنگی حیوانات مانند گوش گاو و سر شیر، خنجر، ظروف سفالی،گلدان و ابزار جنگی نظیر شمشیر اشاره کرد یکی از جالبترین اشیاء در این بخش، پردهای سوخته با قدمتی بیش از ۲۵۰۰ سال است. همچنین، گل میخهای زرین و کتیبههای خشایارشاه نیز در این بخش وجود دارند که ترجمههای فارسی و انگلیسی کتیبه خشایارشاه در کنار آن نصب شده است. در این کتیبه، خشایارشاه روایتگر حال و احوال خویش است سایر اشیاء قابل توجه شامل پیکره سنگی دو گاو، مجسمه نیمهتمام سگ، تندیس نیم رخ یک شاهزاده هخامنشی، شیپور مفرغی و مجمر فلزی میباشند که خارج از ویترین در معرض نمایش قرار دارند.
تالار اسلامی
این بخش از موزه به نمایش آثاری از دورههای اسلامی در ایران، بهویژه دوران صفویه،اختصاص یافته است اکثر اشیای موجود در این تالار از نتایج کاوشهای انجام شده در شهر اصطخر، که در نزدیکی تخت جمشید واقع شده، بهدست آمدهاند بیشترین بخش این مجموعه شامل ظروف سفالی لعابدار با تزئینات خطوط کوفی و ظروف سفالی بدون لعاب با نقوش برجسته میباشد علاوه بر این،ظرفهای شیشهای، درهای چوبی دو لنگه با تزیینات خطوط کوفی و شیشههای رنگی نیز از دیگر اشیاء موجود در این تالار به شمار میروند.